चाचपतो कसाबसा
भीत कोनाडा कोपरा
किड्यामुंगीचा मी दंश
होता सोसतो घाबरा
प्रयासाने शोधतो मी
इथे तिथे चोहीकडे
अंधारात कवडसा
त्यास घालतो साकडे
गवसून कवडसा
होता त्याचीच तिरिप
सूर्य बाहेर तळपे
आत होई उघडीप
मग उघडती दारे
आणि कवाडे सारीच
दिसे प्रकाश सर्वत्र
पुन्हा भांबावतो मीच
सूर्यप्रकाशात येता
डोळ्यांसमोर अंधारी
अंधाराच्याच दिशेने
परततो मी माघारी
कुठे सुरुवात होते
कुठे संपावा हा खेळ
ह्याचादेखील संतत
बदलतो ताळमेळ
- निलेश पंडित
२२ डिसेंबर २०२४
कुणी शब्दात सांगावे कशाला अन् कसे काही?
मनोमन भावनांची कास जर सोडायची नाही?
कधी मी हासतो वा राहतो केवळ तुझे ऐकत
तुझ्याशी वाद नसल्याचा तुझा का वाद, त्रागाही?
बदललो आजही नाही पटो वा ना पटो ओळख
विसरली फक्त तू आहेस काही आणि जागाही
पुन्हा भेटू कधीकाळी नव्याने ओळखी देऊ
तुझ्या माझ्याच वाटांनी पुन्हा शोधू दिशा दाही
अचानक थांबलो अर्ध्याच रस्त्यावर कुठे नकळत?
ठरवता आपले आपण अशी अस्वस्थता का ही?
यशामागे सदोदित धावलो आपण शरीराने
जरासा कौल वाटे आज घ्यावासा मनाचाही
- निलेश पंडित
१५ डिसेंबर २०२४
Scenery is fine - but human nature is finer.
- John Keats
("उन्माद, विसंवाद, आणि तुम्ही आम्ही" ह्या लेखमालिकेतील लेख क्रमांक १.)
मानसशास्त्र (psychology), मज्जातंतूविज्ञान (neuroscience) किंवा वर्तणूक विज्ञान (behavioural science) ह्या क्षेत्रांमध्ये उंदीर, कुत्री, आणि माकडांवर प्रयोग करण्यात येतात तेव्हा त्यांना ते प्रयोगाचे विषय आहेत हे ज्ञात नसतं. असं सहसा माणसांच्या बाबतीत शक्य नसतं. अनेक बंधनं असतात.
उन्मादी, असभ्य, व उद्दाम लोकांकडे सहानुभूतीनेच बघणं उचित व श्रेयस्कर असतं. राग अथवा सूडभावना उचित नव्हेच. न्यूनगंड, आत्मसन्मानाची कमतरता (low self esteem), मनोमन स्वतःचं मूल्य यत्किंचित् किंवा क्षुद्र भासणं (low self worth), दैनंदिन जगण्यातील निराशा व अपयश इत्यादी कारणांमुळे अनेकांचे संकुचित अभिमान अव्याजवी आक्रमकतेस कारणीभूत होतात हे अनेक संशोधनांमध्ये वारंवार आढळलेलं आहे. अनेकदा आर्थिक मुबलकता व स्थैर्य असूनही नैराश्यातून आक्रमकता जन्मलेली आढळते.
तथापि सर्वसामान्य माणसांच्या व्यवहारासाठी मात्र उन्मादी लोक जेव्हा उन्मादाच्या भरात, सुबुध्दतेच्या आवेशात, आक्रमकतेने असाधारण किंवा विकृत वर्तन किंवा भाष्य करतात तेव्हा विनासायास प्रयोगशील जिज्ञासू निरीक्षकांना त्यांचा थोडाबहुत अभ्यास करणं शक्य होतं.
कल्पना आणि रुपकांमधून हे थोडं अधिक स्पष्ट होतं. कधीतरी आपण कुटुंबियांबरोबर किंवा मित्रांबरोबर प्राणीसंग्रहालयात जातो. ससे, हरीण ह्यांच्या पिंजऱ्यांकडे आपण पहात असता मागे एखाद्या पिंजऱ्यातून एखादं माकड दात विचकून कर्णकर्कश आवाज करत चित्कारतं. खरं तर ते आपलं तसंच इतरांचंही लक्ष वेधून घेत असतं. आपण दचकतो. मात्र नंतर आपल्यासकट इतरही त्याच्याकडे पाहू लागतात. त्यानंतर मौज वाटते. इतकंच काय कंटाळून पुढे गेल्यावर पुन्हा दुसऱ्या कुणाकडे पाहून ते माकड चित्कारलं तरी मौज वाटते.
हे असंच उन्मादी लोकांच्या वर्तनामुळेही होतं, मात्र क्षणार्धात न होता त्यांचा उन्माद वाढायला, स्फोटक व्हायला जितका, किंचित् अधिक, वेळ लागतो, तितक्या वेळात ते होतं. उन्मादी माणसाच्या आक्रमक भावनातिरेकाचा जेव्हा असा यथावकाश उद्रेक होतो तेव्हा तो उद्रेक समजून घेण्यासाठी तीन मितींचा मागोवा घेणं उपयुक्त ठरतं. नैतिकता (morality), बुद्धिमत्ता (intelligence), आणि भावनिक बुद्धिमत्ता (emotional intelligence). अर्थातच ह्या तिन्ही मिती बहुतांश सुप्त असतात. अंशमात्रच दर्शनी जाणवतात. उन्मादाची परिणती जरी क्षणभरात होत असली तरी त्या क्षणामागे अक्षरशः अथांग अनंत इतिहास आणि कारणं दडलेली असतात. किंबहुना त्या क्षणांमागे केवळ माफक कालावधीच नव्हे तर प्रदीर्घ इतिहासही असू शकतो.
धर्म कोणता श्रेष्ठ, धर्म आवश्यक की अनावश्यक, राजकारण, कोविड लस घ्यावी की घेऊ नये, कुणी काय कसं बोलावं, लिहावं किंवा बोलू-लिहू नये, आस्तिक की नास्तिक, आरक्षण असावं की नसावं, भाषा शुद्ध की अशुद्ध, गद्य की पद्य, वृत्तबद्ध की मुक्त, गझल की कविता, स्वदेश की परदेश, एखादी पद्धत हा नेमका नियम की संकेत, चूक की बरोबर, नैतिक की अनैतिक, कवितेत द्विपदी असावी की चार चरणांची कडवी, किराणा की ग्वाल्हेर इत्यादी इत्यादी सर्व विषयांवर हमरीतुमरीवर येऊन लोक भांडतात हे नवीन नाही. आपल्या दृष्टीकोणाचा, निवडक अचूक तांत्रिक तपशीलाचाच नव्हे तर भावनिक-नैतिक अधिष्ठानाचाही त्यांना सर्वसाधारणतः इतका दृढ अभिमान असतो की त्यांना सुसंवाद व सभ्यतेच्या संकेतांचाही विसर पडतो आणि काही काळ सुडौल असणारी चर्चा भावनेच्या भरात विस्कळीत व कुरूप होत जाते. हा अनुभव आता नवीन तर नाहीच, दुर्मिळही नाही.
काही वर्षांपूर्वी, "डॉ. प्रभा अत्रेंचं गाणं ऐकल्यावर अजून चांगलं ऐकायचं काय राहतं!" असे आदरपूर्वक उद्गार माझ्याकडून निघताच एका इसमानं अत्यंत अर्वाच्य भाषेत बेगम परवीन सुलताना ह्यांची गायकी कशी त्याहून श्रेष्ठ हे मला रागारागाने सांगितलं होतं! तो इसम संगीताचा गाढा अभ्यासक होताही पण वर्तनात "प्रयोगातील उंदीर" अधिक शोभला.
भावनेचा भर असा विलक्षण असतो की कधी एका क्षणात उधळलेलं नाठाळ जनावर शांत होऊ शकतं तर कधी क्षणार्धात तत्पूर्वी सुजाण वाटणारा इसम पिसाळलेल्या हिंस्त्र श्वापदागत वागू लागतो. इतकंच नव्हे तर अनेकदा एक कुत्रं भुंकायला लागल्यानंतर अनेक कुत्री सामील होतात, किंवा थव्यातला एक पोपट ओरडू लागला की त्या थव्यातले सगळे पोपट कर्कश कलकलाट करतात व कालांतराने सर्व शांत होतात तसा भावनातिरेकाचा, उन्मादाचा सामुहिक आविष्कारही अनेकदा बघायला मिळतो.
भावनिक उद्रेक हे एक टोक तर पूर्ण भावनिक संयम (भावनाहीनता नव्हे) हे दुसरं असा विचार करता ह्या दोन टोकांमधे खूप मोठी उतरंड आढळते. (वर्णपट म्हणजे स्पेक्ट्रम न म्हणता उतरंड म्हटलंय कारण पूर्ण भावनिक संयम ही अतिशय उत्क्रांत व प्रयत्नांती प्राप्त झालेली अवस्था असते.) चर्चेतील मुद्दा बरोबर किंवा चूक ह्यावर एखाद्या माणसाचा विश्वास किती दृढ हा नैतिक बैठकीचा विषय असतो, मात्र तो किती प्रखर भावनिकतेने आणि शांत अथवा हिंसक वर्तनातून व्यक्त केला जातो हा मात्र भावनिक बुद्धिमत्तेचा भाग आहे. उदाहरणार्थ - संगीताचा बराच अभ्यास असूनही भूप हा सकाळचा राग समजणारे मी अनेक जण पाहिले आहेत. खुद्द माझाही असा गैरसमज काही काळ होता. एखाद्याचा हा गैरसमज समजल्यानंतर त्याला तो शिवीगाळ करून आक्रस्ताळेपणाने सांगावा व दूर करावा, की किंचित् उपहासाने, तुच्छतेने सांगावा, की शांत, खऱ्या सभ्यपणाने, संयत भाषेत व नम्रपणे सांगावा हे सांगणाऱ्याच्या भावनिक बुद्धिमत्तेवर अवलंबून आहे.
तूर्तास ह्या लेखात नैतिक अधिष्ठानाचा विचार करू.
मिती क्रमांक १: नैतिकता
Jonathan Haidt ह्यांचं The Righteous Mind हे पुस्तक वाचून आता चार पाच वर्षं झाली. गेल्या काही वर्षांमध्ये हे पुस्तक अधिकाधिक समजत गेलं. माणसाच्या भावनिक अवस्था अनेक असू शकतात मात्र काही वेळाच दिसू शकतात. आधी म्हटल्याप्रमाणे खरोखर एका क्षणात दिसणारा परिणाम त्या क्षणात जन्मलेला नसतोच. त्यामागे दीर्घकालीन जडणघडण असते. बालपणापासून व पिढ्यान् पिढ्याच नव्हे तर कित्येक हजार वर्षांमधे विकसित झालेली जनुकीयदेखील (genetic). क्षणभरात घडणाऱ्या वर्तनाची मुळं मात्र खोलवर रुजलेली असतात. त्यांचा पूर्ण थांग लागणं शक्य नसतं. अंदाज मात्र येऊ लागतो. दिसणाऱ्या, घडणाऱ्या प्रखर क्षणामागे प्रदीर्घ काळ असतो.
जोनाथन हाइड्ट ह्यांचं संशोधन आणि त्यांच्या निष्कर्षांची मांडणी जसजशी उलगडत जाते तसतशी दैनंदिन उदाहरणं जाणवत जातात.
त्यांनी मांडलेली तीन मूलतत्त्वं हा त्यांच्या मांडणीचा पाया खालीलप्रमाणे आहे. स्पष्टीकरणार्थ काही उदाहरणं देखील दिली आहेत.
१. अंतःप्रेरणा प्रथम, तर्कसंगती नंतर व दुय्यम. (Intuition comes first, strategic reasoning second)
अंतःप्रेरणा दृढ असली की उपलब्ध पुरावा आणि तर्क, स्वानुभव, त्यातून (अनेकदा नकळत) सोयीस्कर निवड, कल्पनाविलास, आणि निवडक सोयीस्कर भावनिक बैठक ह्यांच्या एकत्रीकरणातून माणूस स्वतःसाठी काहीही सिद्ध करून तेच प्रमाण मानतो. हे बहुतेक प्रसंगांमध्ये त्यालाही जाणवत नाही. चर्चांचं वादात रूपांतर होत जातं. अनेकदा मूळ विषयही चर्चेत शिल्लक रहात नाही. कितीही शब्दच्छल आणि वादविवाद झाले तरी माणसं आपली मतं काही केल्या बदलत नाहीत. अखेरीस चर्चा व्यक्तिगत चिखलफेक, हेवेदावे अशा हीन पातळीवर उतरते मात्र माणसं आपली आंतरिक प्रेरणा दृढ ठेवतात. आंतरिक भावनेस पुष्ट्यर्थ माणसांना कल्पनाविलास आणि शब्द सहज गवसत जातात मात्र आंतरिक भावना तसूभरही बदलत नाही. अगदी वारंवार गौण मुद्द्यांवर मतपरिवर्तन होतंय असं भासलं तरी आंतरिक भावनेत आमूलाग्र बदल घडत नाही. हे आपण दैनंदिन जगण्यात नेहमीच पाहतो.
२. नैतिकता नेहमीच माणसाच्या सुरक्षितते आणि न्यायापुरती मर्यादित नसते. (Morality is about more than harm and fairness)
नैतिकतेची अंतर्मनातील जडणघडण केवळ माणसास सुरक्षितपणे जगता यावं किंवा प्रत्येकाला न्याय मिळावा इतक्या साध्या मूल्यांमधून झालेली नसते. मुळात नैतिकता निव्वळ चूक किंवा बरोबर इतकी सहज दुहेरी (black and white) नसते. ती ॲान-ॲाफ स्विच सारखी नसून ती इक्वलाइजर पॅनल सारखी असते. त्या पॅनलप्रमाणेच त्याची बटणं किंचित् मागेपुढे करावीत तसं प्रत्येकाच्या नैतिकतेचं “ट्यूनिंग” वेगवेगळं असू शकतं आणि बहुतेक वेळा असतंही. एखाद्या विषयात दोन जणांचं एकमत झालं म्हणून दुसऱ्या एखाद्या विषयात ते होईलच असं नाही. हाईड्ट ह्यांनी मांडलेले सहा मूल्यस्तंभ खालीलप्रमाणे आहेत. प्रत्येकाची मानसिकता ह्यानिरनिराळ्या स्तंभांवर कमीजास्त बेतलेली असते.
(ही संकल्पना ह्यांच्या संशोधनाचा गाभा म्हणता येईल इतकी दिशादर्शक आणि मौल्यवान आहे. )
१. संरक्षण x इजा
२. न्याय x अन्याय
३. निष्ठा x द्रोह
४. आज्ञापालन x अवज्ञा
५. पावित्र्य, मांगल्य x भ्रष्टाकार, अमांगल्य
६. स्वातंत्र्य x दडपशाही
"देव, देश, अन् धर्मासाठी प्राण घेतलं हाती" ह्यांसारख्या ओळीत एखाद्याला प्राण वेचून टाकावा, वेळ आली तर बलिदान करावं, अवघं आयुष्य सेवाव्रतात ओवाळून टाकावं अशा संकल्पना आढळतात तर एखाद्याला निव्वळ काही मनुष्यनिर्मित संकल्पना ज्यांची सहज मुक्तपणाने चिकित्सा, चिरफाड करावी, त्या कालबाह्य वाटल्या तर त्या कालबाह्य मानाव्यात असं वाटतं. ह्या तफावतीचं कारण Haidt ह्यांच्या मूल्यस्तंभांचा अभ्यास केल्यास समजू लागतं.
ह्या वेगवेगळ्या “ट्यूनिंग”च्या असंख्य छटा आपल्याला दैनंदिन चर्चांमधेही आढळतात. संरक्षणाचा स्तंभ ज्याला अधिक महत्त्वाचा वाटतो तो नकळत फाशीची शिक्षा अयोग्य अशी भूमिका घेतो तर ज्याच्या लेखी न्याय हे सर्वाधिक महत्त्वाचं मूल्य असतं तो “जशास तसं पाहिजेच” असा प्रतिवाद करू लागतो. गर्भपात कायदेशीर असावा की नाही, वृद्धाश्रमात राहणं किंवा राहावं लागणं योग्य की अयोग्य, लिव्ह इन रिलेशनशिप चांगली की वाईट अशा सर्व विषयांवर मूल्याधारित मतभेद असतात जे चर्चेने सहसा दूर होत नाहीत.
३. आंतरिक नैतिकता बांधिलकी निर्माण करते तसा आंधळा विश्वासही निर्माण करते. (Morality binds and blinds)
जोनाथन हाइड्ट ह्यांनी उत्क्रांतीसंबंधित संशोधनाचा दाखला देत हे प्रतिपादन उत्तम रित्या केलेलं आहे की नैतिकतेची उभारणी जशी व्यक्तिगत स्तरावर होते तशीच ती सामुहिक स्तरावरही होते. जमावाचा उन्माद किंवा सामुहिक आक्रमकता जन्मते ती ह्यामुळेच.
(बाकी मितींबद्दल आगामी लेखांमध्ये)
- निलेश पंडित
२८ नोव्हेंबर २०२४
जसा मी एकटा असतो तसा त्यांच्यातही असतो
सदोदित कोणत्या ना कोणत्या कळपात आढळतो
मला अभिमान ज्याचा ते जगाला सांगतो सारे
खजिल व्हावे शरम वाटून तेथे वेड पांघरतो
मिसळतो नेहमी आवाज मीही घोषणांमध्ये
तरी स्पर्धेत माझे वेगळेपण चोख मी जपतो
मला जो वाटतो नेता मिळे त्यालाच बांधिलकी
धुळीला तो कधी मिळताच मी दुसऱ्याकडे वळतो
जसा गर्दीत मी असतो तशी डोक्यात माझ्या ती
मला ती फक्त वापरता तिला मी फक्त वापरतो
दुही अज्ञात आहे आत माझ्या खोल लपलेली
कधी माझ्यात मी वसतो कधी कळपात मी वसतो
- निलेश पंडित
१ अॅाक्टोबर २०२४
हे असेच असते प्रवाहात वाहून जायचे नसते
वाहून लुप्त होण्याआधीही मुक्त व्हायचे असते
… भिववितो जसा भवताल तसा नेहमीच मोहवितोही
त्या सवे न जाता केवळ तो पाहून जायचे असते
(हे असेच …)
जायचे न माहित कुठे कधी वेगात किती कोणाला
क्षण वर्तमान जगतानाही ह्रदयी स्वप्नांची माला
… आशा स्फुरते घुसमट होते ह्या लाटा अटळच माथी
लाटेत तरंगत … कधी कधी पोहून जायचे असते
(हे असेच …)
प्रत्येक लाट संपते मात्र पदरात टाकते काही
जन्मणेच घडते पुन्हा पुन्हा मिळतात नव्या कक्षाही
… अश्रूंनी ओथंबित हास्याचे अद्भुत क्षण जगताना
नवनव्या उमलत्या अर्थांवर मोहून जायचे असते
(हे असेच …)
रेघांची रूपे वेगवेगळी रेघा अवतीभवती
कायमी ठळक अवतरती काही काळ्या दगडावरती
… मातीत अल्पजीवी रेघोट्या तशा विजा लखलखत्या
ह्यांमधे न गुरफटता केवळ राहून जायचे असते
(हे असेच …)
- निलेश पंडित
७ सप्टेंबर २०२४
मन घालत बसले रुंजी … असते असेच का हे
रेशमी क्षणांची भुरळ पडावी
लखलखत्या तेजाने आयुष्याच्या जावे मग दिपून कोणी
आणि भ्रमंती संपत यावी!
कोवळेपणाला निबरपणाची झालर जडता
जाते दडून कोमलता सारी
स्मित हास्य मावळे छद्मी घेते जागा त्याची क्रमाक्रमाने
अमृत बनते सुरा विखारी
लागते आस मग खास दिसे जेथे काही ते
मिळवून आपले माझे माझे …
अन् केवळ माझे … म्हणत मनाशी अट्टाहासाने जपण्याची
लिप्तपणाचे … अवजड ओझे
………..
सुटताच हात एका क्षणात उमटली वेदना
जग धूसरले चेहरा उजळला
पांगले सर्व थकलेले झाला अंत प्रतिक्षा ज्याची होती
जीव संपला … खर्च संपला!
- निलेश पंडित
९ ॲागस्ट २०२४
